Bản ghi nhớ Budapest về Đảm bảo an ninh

Thỏa thuận Budapest, thường được gọi là Bản ghi nhớ Budapest về Bảo đảm An ninh (Budapest Memorandum on Security Assurances), là một thỏa thuận chính trị được ký kết vào ngày 5 tháng 12 năm 1994 tại Budapest, Hungary, trong khuôn khổ Hội nghị của Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE). Thỏa thuận này liên quan đến việc Ukraine, Belarus và Kazakhstan gia nhập Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT) với tư cách là các quốc gia không sở hữu vũ khí hạt nhân, đồng thời nhận được các cam kết bảo đảm an ninh từ các cường quốc hạt nhân. Bối cảnh Sau khi Liên Xô tan rã vào năm 1991, Ukraine, Belarus và Kazakhstan thừa hưởng một phần lớn kho vũ khí hạt nhân của Liên Xô. Riêng Ukraine sở hữu kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba thế giới vào thời điểm đó, bao gồm khoảng 1.900 đầu đạn hạt nhân chiến lược và hơn 3.000 đầu đạn hạt nhân chiến thuật, cùng với các phương tiện mang như máy bay ném bom và tên lửa đạn đạo liên lục địa. Tuy nhiên, các quốc gia này không có khả năng vận hành hoặc duy trì độc lập kho vũ khí này mà không cần đến sự hỗ trợ từ Nga, nơi kiểm soát các mã kích hoạt hạt nhân. Để thúc đẩy quá trình phi hạt nhân hóa và ngăn chặn sự phổ biến vũ khí hạt nhân, Mỹ, Nga và Anh đã đàm phán với Ukraine, Belarus và Kazakhstan nhằm thuyết phục họ từ bỏ vũ khí hạt nhân và chuyển giao chúng cho Nga để tiêu hủy. Nội dung chính Bản ghi nhớ Budapest bao gồm ba văn bản riêng biệt nhưng có nội dung gần giống nhau, được ký bởi các nhà lãnh đạo của Mỹ, Nga, Anh và các nước tương ứng (Ukraine, Belarus, Kazakhstan). Các cam kết chính trong thỏa thuận liên quan đến Ukraine bao gồm: Tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ: Nga, Mỹ và Anh cam kết tôn trọng độc lập, chủ quyền và biên giới hiện có của Ukraine. Không sử dụng vũ lực: Các bên cam kết không đe dọa hoặc sử dụng vũ lực chống lại Ukraine, trừ khi tự vệ hoặc phù hợp với Hiến chương Liên Hợp Quốc. Không ép buộc kinh tế: Các nước ký kết cam kết không sử dụng biện pháp ép buộc kinh tế để xâm phạm quyền chủ quyền của Ukraine. Hành động của Liên Hợp Quốc: Nếu Ukraine trở thành nạn nhân của một hành động xâm lược hoặc bị đe dọa bởi vũ khí hạt nhân, các bên cam kết sẽ yêu cầu Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc hành động ngay lập tức để hỗ trợ. Ngoài ra, Trung Quốc và Pháp sau đó cũng đưa ra các cam kết bảo đảm an ninh tương tự cho Ukraine, nhưng dưới dạng các tuyên bố riêng và yếu hơn, không phải là một phần trực tiếp của Bản ghi nhớ Budapest. Hậu quả và ý nghĩa Phi hạt nhân hóa: Sau khi ký thỏa thuận, Ukraine đã chuyển giao toàn bộ kho vũ khí hạt nhân của mình cho Nga để tiêu hủy, hoàn tất quá trình này vào năm 1996. Mỹ hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho quá trình này thông qua chương trình Nunn-Lugar (Cooperative Threat Reduction), với số tiền hơn 300 triệu USD (tương đương hơn 600 triệu USD vào năm 2023). Tầm quan trọng ban đầu: Thỏa thuận được xem là một thành công lớn trong nỗ lực kiểm soát vũ khí hạt nhân toàn cầu sau Chiến tranh Lạnh, giúp giảm nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân từ các nước hậu Xô Viết. Vi phạm và tranh cãi Tuy nhiên, Bản ghi nhớ Budapest đã trở thành tâm điểm tranh cãi sau khi Nga vi phạm các cam kết trong thỏa thuận: Năm 2014: Nga sáp nhập Crimea, một phần lãnh thổ của Ukraine, và hỗ trợ lực lượng ly khai ở miền Đông Ukraine, vi phạm rõ ràng điều khoản tôn trọng biên giới và không sử dụng vũ lực. Hành động này bị Ukraine, Mỹ, Anh và nhiều nước khác lên án là vi phạm Bản ghi nhớ Budapest. Năm 2022: Cuộc xâm lược toàn diện của Nga vào Ukraine càng làm rõ sự thất bại của các cam kết an ninh trong thỏa thuận. Nga tuyên bố rằng Bản ghi nhớ không phải là hiệp ước ràng buộc pháp lý mà chỉ là một cam kết chính trị, do đó không có nghĩa vụ pháp lý thực sự. Phản ứng của Mỹ và Anh bao gồm cung cấp viện trợ tài chính, quân sự và áp đặt các biện pháp trừng phạt kinh tế đối với Nga, nhưng cả hai nước đều tránh can thiệp quân sự trực tiếp để không đối đầu trực diện với Nga, một cường quốc hạt nhân. Đánh giá ngày nay Sự thất bại của bảo đảm an ninh: Nhiều người, bao gồm cả các nhà lãnh đạo Ukraine như Tổng thống Volodymyr Zelensky, cho rằng Bản ghi nhớ Budapest là một thất bại, khiến Ukraine cảm thấy bị phản bội khi từ bỏ vũ khí hạt nhân để đổi lấy an ninh nhưng không được bảo vệ trước sự xâm lược của Nga. Hệ quả cho không phổ biến hạt nhân: Việc Nga vi phạm thỏa thuận đã làm suy giảm niềm tin vào các cam kết bảo đảm an ninh từ các cường quốc, đặt ra câu hỏi về hiệu quả của các thỏa thuận tương tự trong tương lai và ảnh hưởng đến phong trào không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu. Tóm lại, Thỏa thuận Budapest là một cột mốc quan trọng trong lịch sử ngoại giao và kiểm soát vũ khí, nhưng sự vi phạm của Nga đã biến nó thành biểu tượng của sự thất bại trong việc đảm bảo an ninh quốc tế thông qua các cam kết chính trị không ràng buộc pháp lý. Đến ngày hôm nay, 1 tháng 3 năm 2025, cuộc chiến giữa Nga và Ukraine vẫn tiếp diễn, làm nổi bật thêm những hạn chế của thỏa thuận này.